Μετά από αρκετό καιρό αποχής επανερχόμαστε με αυτή την πολύ καλή μελέτη του αξιότιμου κύριου Στρατουδάκη πανω στο "Ελίχρυσον το αμόργινον" και τον ευχαριστούμε ιδιαιτέρα που μας επέλεξε για ανάρτηση της.
Βοτανική περιγραφή
Πρόκειται για φυτό αγγειόσπερμο, της Κλάσεως των δικοτυληδόνων, Υποκλάσεως Συμπέταλα, Τάξεως Σύνανδρα, Οικογενείας Σύνθετα (Compositae).
Περιλαμβάνει περίπου 500 είδη τα οποία επιχωριάζουν στις εύκρατες και θερμές χώρες.
Είναι ποώδες φυτό, πολυετές με αποξυλωμένη βάση χνουδωτή ή εριώδη, φρυγανώδες, καλλιεργούμενο στους κήπους κυρίως ως διακοσμητικό. Τα χνουδωτά αυτά μέρη, τα τριχωτά και οι σμήριγγες, συμβάλλουν στην μείωση της διαπνοής, κάτι που συμβαίνει και σε άλλα φυτά.
Τα φύλλα του είναι επαλλάσσοντα, στενά, γραμμοειδή τα ανώτερα, με μακρύτερα και πλατύτερα τα κατώτερα.
Καρπός αχαίνιον, ήτοι ξηρός και αρραγής.
Ταξιανθία μονήρης ή κόρυμβος, ήτοι τα άνθη ευρίσκονται επί του αυτού επιπέδου και ύψους, ημισφαιρικά, κυλινδρικά, ή κωδωνοειδή, με βράκτεια συνήθως χρυσοκίτρινα, αχνώδη και σωληνοειδή ανθίσια.
Το άνθος διατηρεί την ζωτικότητά του επί έτη, γι’ αυτό λέγεται και αμάραντο.
Στην Ελλάδα οικούν τα πιο κάτω είδη:
Ελίχρυσον το σικελικόν, γνωστό στην αρχαιότητα ως «ελειόχρυσος», και σήμερα με τις ονομασίες «Δάκρυ της Παναγίας», «Λουλούδι της Παναγίας» «Νυχάκι». Η ποικιλία αυτούHelichrysum siculum augustiofolium χρησιμοποιείται στην αρωματοποιίαν.
Ελίχρυσον το ανατολικόν ή κίτρινο αμάραντο, ιθαγενές της Κρήτης και της Ρόδου.
Ελίχρυσον το χελδρεϊχειον, το οποίο απαντάται και αυτό στην Κρήτη και έχει μελετηθεί από τον Βοτανολόγο Θ. Χελδράϊχ
Ελίχρυσον το ιταλικόν
Ελίχρυσον το διπλωτόν
Ελίχρυσον το βιργίνιον. Φύεται στις βραχώδεις και πετρώδεις περιοχές του Άθω. Έχει λευκά φύλλα, χνουδωτά κεφάλια σε σχήμα κορύμβου και ωχροκίτρινα άνθη.
Ελίχρυσον το αμόργινον (αμέσως πιο κάτω).
Στα σπάνια σπουδαία και εξωτικά είδη μπορούμε να κατατάξομε το Ελίχρυσον το αμμόφυτον που απαντάται στην Κεντρική Ευρώπη, Ελίχρυσον το μεγανθές της Νοτίου Αφρικής και το Ελίχρυσον το βρακτειοφόρον που καλλιεργείται στην Γαλλία για τα αμάραντα άνθη του όπως και το προηγούμενο. Πρέπει να σημειωθεί ότι το Ελίχρυσον το ανατολικόν, είχε βιομηχανική καλλιέργεια στην Προβηγκία από το 1815, καθότι το χρησιμοποιούσαν στην κατασκευή νεκρικών στεφανιών. Σήμερα όλα, αυτά έχουν εκλείψει.
Ελίχρυσον το αμόργινον:
Έχει φύλλα χνουδωτά, ταξιανθίες πολλές βραχύμισχες σε σφαιρικό κόρυμβο. Φύεται στις βραχώδεις, πετρώδεις και απροσπέλαστες βουνοπλαγιές της Αμοργού. Καλείται αμάραντο και στην τοπική διάλεκτο, την ντοπιολαλιά του νησιού «σταθούρι».
Πρόκειται για το πλέον αγαπητό άνθος στο νησί, το οποίο έχει δώσει το όνομά του σε καταστήματα, με ιδιαίτερη υπερηφάνεια. Είναι σπάνιο φυτό, το οποίο δυστυχώς ευρίσκεται στο στάδιο της πλήρους εξαφανίσεως. Ελάχιστοι πληθυσμοί αυτού απαντώνται στα απάτητα «φτερά» (κάθετες βουνοπλαγιές) του Μοναστηριού του νησιού και έχουν περισωθεί επειδή είναι απροσπέλαστα από ανθρώπους και ζώα.
Τόση είναι η αγάπη των κατοίκων προς το φυτό αυτό ώστε στην προσπάθεια να συλλέξουν τα σπάνια και αθάνατα άνθη του, έχουν θρηνηθεί και θάνατοι!!
Το φυτό αντέχει πολύ στην ξηρασία και τις δυσμενείς συνθήκες του εδάφους. Στις συγκεκριμένες βουνοπλαγιές του Μοναστηριού, είναι ενδεχόμενο να φύεται και σε τόσο χώμα, όσο είναι δυνατό να χωρέσει σ’ ένα πιατάκι του γλυκού!! Όσο για το νερό, σχεδόν ανύπαρκτο.
Δεν έχει ληφθεί από κανένα φορέα, τοπικό ή κρατικό μέριμνα ώστε να σωθεί το υπό αφανισμό ευρισκόμενον αυτό φυτό. Ούτε και οι κάτοικοι έχουν μεριμνήσει να το «θεραπεύουν εν τοις κήποις», όπως θα έλεγε ο μέγας Έλλην βοτανολόγος Δημήτρης Καββάδας.
Αξίζει να σημειωθεί ότι σε λίγο πιο παλιά χρόνια, στις Αθηναϊκές αλιτάνες των σπιτιών, τότε που ο σημερινός καταιγισμός των τσιμεντένιων πολυκατοικιών ήταν ανύπαρκτος και οι αυλές όλων των σπιτιών ομοίαζαν με ανθώνες, Αμοργιανοί και φίλοι των λουλουδιών καλλιεργούσαν Αμοργιανά σταθούρια Η ομορφιά τους δεν περιγράφεται. Αλλά προ πάντων το αμάραντο αυτών, που κοσμεί με ξεχωριστούς χρωματισμούς Γραφεία, σαλόνια και σπίτια.
Το είδος αυτό που φύεται στην Αμοργό, διαφέρει πλήρως από τα όμοια σε άλλες περιοχές, Κρήτη και Άθως. Φαίνεται δε να έχουν εκλείψει από παντού οι διάφοροι αυτοφυείς πληθυσμοί και να διατηρείται μόνο στον Άθω.
Το Αμοργιανό σταθούρι έχει ξεχωριστές χρωματικές παραλλαγές ανθέων. Κυριότερη αυτή με το χρυσαφί χρώμα, που πιθανόν απ’ εδώ να προήλθε το «προσεπώνυμον» Ελίχρυσονκαι κατ’ επέκταση σ’ όλα τα είδη. Άλλες παραλλαγές είναι το άσπρο και το κόκκινο, από το πιο βαθύ ως το πιο ανοικτό.
Διάρκεια ζωής άνθους
Τα σταθούρια διατηρούνται παρά πολλά χρόνια, όπως ακριβώς την στιγμή που απεκόπησαν από το φυτό. Φυσικά η διατήρηση γίνεται σε ξηρό ανθοδοχείο και όχι μέσα σε νερό. Η ακμή και λάμψη τους, παραμένει ως ήταν αρχικώς. Αν το άνθος ή τα άνθη εφ΄ όσον υπάρχουν περισσότερα, τύπου ανθοδέσμης, κάτι σπάνιο για τα σημερινά δεδομένα της Αμοργού, σκεπασθούν με κάποιο διαφανές πλεκτό, πολύ ψιλό, προφυλάσσονται από την σκόνη, αλλά κυρίως από μύγες ή άλλα έντομα, που πλησιάζοντα σ’ αυτά, είναι δυνατό να καταστρέψουν τα άνθη.
Προσωπικώς έχω αυτή την στιγμή στο σπίτι μου, ένα σταθούρι (ούτε καν δύο), που απεκόπη πριν από 30 χρόνια και είναι της αυτής λαμπρότητος όπως τότε. Δυστυχώς δεν το έχω προσεγμένο, ούτε σε ανθοδοχείο. Ανάμεσα σε βιβλία το έχω «σφηνομένο»!!
Λαογραφικά
Ο Μιχαήλ Δεσποτίδης (Μινωίτης) δάσκαλος και αρθρογράφος θεμάτων της Αμοργού, είχε καταχωρίσει για το Σταθούρι σχετικό άρθρο στην εφημερίδα «Αμοργός» φύλλο 9, Ιούνιος 1961. Γράφει
«Το σταθούρι πήρε ιερή σημασία από θρησκευτική μυστικοπάθεια, που είναι φυσικό να την γεννά η βλάστησή του μόνο σε δύο ιερές μοναστηριακές περιοχές, στο Άγιον Όρος και στον πελώριον ορθόκοφτο αργιλοσύστατο κόκκινο βράχο που βρίσκεται στο Μοναστήρι της Χοζοβιώτισσας. Έτσι το σταθούρι σημαίνει σταθερότητα στην πίστη. Και όχι μόνο αυτό. Στη σημασιολογία των λουλουδιών το σταθούρι περνιέται από τους Αμοργιανούς μεταξύ των λουλουδιών που σημαίνουν σταθερότητα στον έρωτα. Η λαϊκιά μούσα της Αμοργού το τραγουδεί και στις δυό σημασίες του.
Πότ’ ανθίζει το σταθούρι,
λαϊκό λέει τραγούδι:
“Μέσα στις μέρες τις
λαμπρές – ‘λαμπράδες’ –
π’ ανθίζουν σα σταθούρια
Χριστός Ανέστη ακούγεται
μ’ αηδονιών τραγούδια”.
Στο βδομαδιάτικο μεγάλο λαμπριάτικης χαράς θρησκευτικό μας πανηγύρι, που γίνεται με την περιφορά των εικόνων του Μοναστηριού, από χωριό σε χωριό και από ενορία σε ενορία και με την περιφορά ιδιαίτερα της Ανάστασης του Μοναστηριού από στάνη σε στάνη, στην όλη αυτή πανηγυρική κίνηση φιγουράρουν τα σταθούρια στις εικόνες, στα ιερά λάβαρα του Μοναστηριού, και στους λαμπριάτικα στολισμένους πανηγυριώτες».
Παραστατικοί είναι επίσης οι στίχοι του Μιχαήλ Γ. Γεράκη για το Ελίχρυσον. Στην ποιητική συλλογή του «Ασημοστάλες» και στο ποίημα «Η Αμοργός στον ποιητή της» (αφιερωμένο στον Νίκο Γκάτσο), αναφέρει:
Τώρα που κόσμο άλλαξες και μπήκες σ’ άλλους δρόμους,
στεφάνι από ελίχρυσο μ’ ασημοστάλες της αυγής
στέλλω με τον.. «κορυδαλλό»
για να σε στεφανώσει.
Είναι λουλούδι αμάραντο και σ’ άλλη γη δεν βγαίνει,
μονάχα στην δική μου γη σ΄ απάτητες βουνοκορφές
που το χαϊδεύει ο άνεμος
κι ο αητός το βλέπει.
Δυστυχώς αυτά που έζησε και περιέγραψε ο αείμνηστος δάσκαλος, αλλά και ο Μ. Γεράκης, δεν υπάρχουν πια ούτε κατά διάνοια. Ευκόλως μπορεί να αντιληφθεί κανείς, την πληθώρα των σταθουριών, ώστε να στολιστούν εικόνες και λάβαρα. Ως προς τους πανηγυριώτες, θα είναι πολύ τυχερός κάποιος σήμερα να φέρει στο πέτο του σακακιού ένα σταθούρι!!
Είναι ανύπαρκτα και δυσθεώρητα. Και συγκίνηση καμμία από κανένα.
Πριν από λίγα χρόνια δύο ερευνητές, θέλησαν με προσωπική τους, εργασία, να καταγράψουν την χλωρίδα της Αμοργού, να δημιουργήσουν φυτοθήκες, να επισημάνουν τα υπό εξαφάνιση τελούντα φυτά, και γενικώς να προσφέρουν μία ανεκτίμητη εργασία. Δυστυχώς το πάντα σπάταλο και αδιάφορο Κράτος, δεν βρήκα να διαθέσει για την μοναδική για την Ελλάδα αυτήν εργασία, τα λίγα χρήματα που απαιτούντο.
Αυτήν την στιγμή κάποιοι, καταστρέφουν τα αρωματικά φυτά του νησιού, συλλέγοντάς τα κατά ανεξέλεκτο τρόπο για οικολογικά καταστήματα, ενώ η υπερβόσκηση, με τις ανεπίτρεπτες σε αριθμό κατσίκες, λόγω των επιδοτήσεων, έχουν καταστρέψει ολοσχερώς την βλάστηση και έχουν μετατρέψει τα ήδη ασκεπή βουνά σε φαλακρά!!
Από την γενική αυτή λαίλαπα δεν έχει εξαιρεθεί το Ελίχρυσον.
Ποιός θα το προστατέψει;; Μήπως το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων θα έπρεπε να είναι πολύ αυστηρό στην υπερβόσκηση κάποιων περιοχών; Η συγκεκριμένη περίπτωση δεν αποτελεί θανατηφόρο πλήγμα στο περιβάλλον;
Μιχαήλ Στρατουδάκης.
